نخل دارای ۹ تیر اصلی است که از زمان ساخت به طوایف و فامیل‌های خاصی اختصاص داشته و در طی سالیان بسیار نیز هنگام نخل‌گردانی افراد منسوب به همان طایفه یا فامیل در زیر چوب‌های متعلق به خود قرار می‌گیرند. بنا به گفته معتمدین شهر خادمین تکایای بازار (زنجیری)، تکیه بیدآباد و مسجد پای نخل از جمله بانیان انجام این مراسم به شمار می‌روند. همه‌ساله در صبح یازدهمین روز از ماه محرم کار سیاه‌پوش کردن بدنه نخل توسط تنی چند از خادمین تکیه بازار صورت می‌گیرد. برای این منظور جمعی از سادات، خادمین تکایا و مسجد پای نخل به خانه مرحوم خراط‌ها رفته و پس از ذکر مصیبت و صرف صبحانه پوشش نخل را از خانواده وی تحویل می‌گیرند.
سیه‌پوش کردن نخل با ذکر صلوات و تقسیم کردن نذوراتی چون شیر، شربت، میوه و… توسط سایر عزاداران همراه است. بستن تزئیناتی چون شمشیر، سپر و… بر روی بدنه نخل برای آراستگی هرچه بیشتر آن نیز توسط خادمین تکیه بیدآباد انجام می‌شود. از دیگر تزئینات نخل قاب‌های آئینه، تور و پوشش سبزرنگ است.
کار جامه کردن نخل تا حدود ظهر ادامه دارد و به هنگام اذان، خادمان، اهالی محله بیدآباد و دیگر سوگواران برای عزاداری و صرف ناهار در تکایای محل و مساجد جمع می‌شوند. با گذشت ساعتی از ظهر حوالی ساعت ۱۵ جمعیت سوگوار شهر به منظور برگزاری این مراسم باشکوه در محل پای نخل حضور می‌یابند. یکی از هیئت‌های میهمان در برگزاری مراسم نخل‌گردانی عزاداران سینه‌زن محله باغ زندان هستند.
از گذشته‌های دور به دلیل سنگینی و بزرگی نخل، همه‌ساله برای برپایی این مراسم از هیئت سوگواران این محله دعوت می‌شود. عزاداران میهمان در قالب هیئت سینه‌زنی پس از رسیدن به مقابل نخل و عرض سلام به تابوت مطهر امام شیعیان به فضای تکیه بازار داخل شده و پس از دقایقی سوگواری به محل قرار گرفتن نخل باز می‌گردند. محله باغ زندان در گذشته روستایی از بخش زیرستاق بوده که بعدها با توسعه شهر به‌عنوان یکی از محله‌های آن قلمداد می‌شود.
برای ادای احترام همواره دو چوب جلوی نخل در اختیار عزاداران هیئت باغ زندان قرار می‌گیرد. قبل از حرکت نخل گهواره کوچکی منسوب به حضرت علی‌اصغر (ع) در فضای داخلی آن نصب شده و افراد حاجتمند پارچه‌های خود را به نیت تبرک در میان آن می‌بندند. پارچه‌ای متبرک به ضریح مقدس امام حسین (ع) نیز از دیگر آویزهای نخل در فضای میانی است. نهادن سیب بر رأس شمشیرهای متصل بر روی نخل و بستن زنگ فلزی بزرگ در میان نخل از دیگر کارهای مرتبط است. بدان جهت که عزاداران نخل را با به صدا آمدن زنگ حرکت می‌دهند. این کار توسط یکی از پیر غلامان قرار گرفته بر بالای نخل صورت می‌گیرد. با حضور جمعیت عزادار در حوالی ساعت ۱۶ نشانه‌هایی چون طوق، عماری و گهواره حضرت علی‌اصغر (ع) نیز که توسط هیئت‌های مذهبی حمل می‌شود به محل قرار گرفتن نخل آورده شده و با فرود آوردن سر و یا تیغه طوق به نخل سلام می‌دهند.
عماری خیمه‌ای کوچک شیبه کجاوه حضرت زینب (ع) و یا نشانی از حجله حضرت قاسم (ع) است. طوق نیز به نشانه پرچم و بیرق علمدار واقعه کربلا حمل می‌شود. چندین ذوالجناح که با پارچه‌های رنگارنگ و سپر تزئین شده‌اند در مقابل نخل حرکت داده شده و یا به دور آن گردانده می‌شود. با حضور عزاداران هیئت باغ زندان و قرار گرفتن افراد منسوب به طوایف بانی چوب‌های نخل در زیر این نشانه عزاداری و نیز ایستادن دو نفر از بزرگان تکایای بازار و بیدآباد که با ترکه چوب‌های در دست خود، کار هدایت نخل را از بلندای آن عهده‌دار هستند در یک لحظه باشکوه با فریاد یا حسین و با به صدا در آمدن زنگ، عزاداران نخل را بلند کرده و از مقابل مسجد پای نخل به سمت مزار قدیم شهر حرکت می‌دهند.
دیگر نشانه‌های عزاداری همچون طوق، گهواره و عماری نیز در اطراف نخل توسط سوگواران حمل می‌شود. فاصله بین مسجد پای نخل تا مزار قدیم شهر حدود ۳۰۰ متر است که عزاداران نخل را طی دقایقی به این مقصد می‌رسانند. پس از نهادن نخل بر روی زمین و قرار گرفتن طوق و دیگر نشانه‌ها در اطراف آن، دسته‌ها و هیئت‌های مذهبی هر یک برای دقایقی به ترتیب در مقابل نخل به عزاداری می‌پردازند. در این هنگام نوحه پنج‌تن آل عبا توسط یکی از مداحان هیئت باغ زندان خوانده شده و همه حاضران به سینه‌زنی می‌پردازند. خواندن این نوحه نیز از پیشینه بسیاری برخوردار بوده و همه‌ساله توسط یکی از بازماندگان مرحوم حاج ابراهیم عامریان در این روز خوانده می‌شود. خواندن نوحه پنج‌تن در اولویت بوده و بعد از آن نوحه‌خوانی و مرثیه‌سرایی ادامه می‌یابد. در این فاصله پارچه‌های متبرک و سیب‌های قرار گرفته در رأس شمشیرهای نخل بین حاضران تقسیم شده و بسیاری شفای مریضان خود در این بین آرزو می‌کنند. پس از خواندن نوحه و ایراد سخنرانی توسط یکی از وعاظ و با گذشت ساعتی از شروع مراسم، نخل در میان فریاد یا حسین عزاداران حرکت داده شده و به محل اولیه بازگردانده می‌شود. انجام این مراسم غالباً تا لحظاتی مانده به اذان مغرب به طول می‌انجامد.
چنین نقل است که نوحه پنج‌تن با اقتباس از حدیث کساء و در ارتباط با پنج‌تن آل عبا توسط شاعری بنام «دلخون» به نظم درآمده و اجرای آن توسط مرحوم حاج ابراهیم عامریان از حدود چندی قبل به هنگام مراسم نخل‌گردانی در روز یازدهم متداول شده است.
این نوحه در ۱۳ بند تدوین شده و عزاداران آخرین بیت از هر بند آن را پس‌خوانی می‌کنند.
طوطی شکر خواره دل منقار سخن وا کن
در این چمن بزم عزا هنگامه‌ای برپا کن
از پنج‌تن آل عبا یک نوحه‌ای انشاء کن
زین حدیث فرخنده مرا چه نجات آمد
از اهالی مجلس بانگ صلوات آمد
فرموده چنین خیر النساء یک روزی که پیغمبر
وارد شده در حجره من آن شاه ملک لشگر
فرموده بیا در برمن ای فاطمه اطهر
بنگر به وجود من این ضعف نهانی را
بر پیکر من‌پوشان آن برد یمانی را
چون زینب اندام نمود آن کسای رحمت را
در زیر عبای یمنی او قامت راحت را
از خفتن در زیر عبا بنگر تو علامت را
ناگه ز در خانه آواز حسن آمد
چون بلبل شوریده در طرف چمن آمد
با مادر خود کرده سلام آن تازه گل گلشن
گفتا که عجب بوی خوشی آید به مشام من
در زیر عبای یمنی القصه چه پنهان شد
نور رخ پر نور حسین آن لحظه نمایان شد
با مادر خود کرده سلام او چون گل خندان شد
گفتا که اَیا جدا اذنم تو عطا فرما
در تحت کسا آیم ای خسرو اُُ اَدنا
بگرفته چو آن اذن دخول از حضرت پیغمبر
وارد شده در تحت کسا گلگون کفن محشر
ناگه که در آمد ز در آن پادشاه اَژدر
در بنموده سلام آن دم آن اَمیر دریا دل
گفتا که عجب عطری ساطع شده در منزل
این بوی خوش از بوی خوش شاه حرمین باشد
برگو که مقامش به کجا آن نور دو عین باشد
معلومه که در تحت کسا او با حسنین باشد
بنموده سلام آن دم آن امیر خیبر کن
یا حبیب حق بنمود در زیر عبا مسکن
پس فاطمه برخاست زجا در نزد پدر آمد
بنموده سلامی به بر شاه بر و بحر آمد
بگرفته چو آن اذن دخول آن نور بصر آمد
مهر و مه و کوکب‌ها گشتند به هم واصل
آن پنج و نفر گشتند در زیر کساء داخل
چون پنج آل عبا در تحت کساء آمد
ناگاه ندا از حرم قدس کبریا آمد
الحق چو صدایی و ندا از هفت و سماء آمد
با جمله ملائک‌ها اعلام خدایی شد
با فرشتگان یکسر امر کبریایی شد
ساکنان این هفت و سماء باشید و شما
آگاه موجود نکردم فلک و عرض و خیل و دریاها
جز برای این پنج و نفر در دایره دنیا
پس جمله ملائک‌ها گفتند همه با هم
این پنج و نفر یارب کیستند در این عالم
آن لحظه خطاب آمدی از خلاق ذوالاحسان
آگاه تماما شوید از عالم و از امکان
این فاطمه است و پدرش با شوهر و فرزندان
در نزد خداوندی یارب چه عزیز هستی
از اسم حسین فاطمه در دنیا به برش آمد
حمد و صفت ذات وی از خلاق غفور آمد
در منزل خولی چو شبی بر سر تنور آمد
بر سر تنور آن دم او چه شور و شینی داشت
دلخون صفت و دائم ذکر یا حسینی داشت.
محله باغ‌زندان شهر شاهرود نیز دارای یک نخل مختص به خود است. عزاداران این محله با شرکت دیگر سوگواران حسینی در صبح روز عاشورا نخل سیه‌پوش را در محله خود می‌گردانند.
• گزارش از حمیدرضا حسنی، کارشناس مردم‌شناسی و رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان شاهرود
انتهای پیام/
